پیشران‌های کلیدی مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه‌های روستایی مناطق کلان‌شهری (مورد مطالعه: شهرستان شهریار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

4 استادیار پژوهشی، پژوهشکده سوانح طبیعی، تهران، ایران

چکیده

هر نظام فضایی از جمله سکونتگاه‌های روستایی، پیوسته از درون و از بیرون تحت تأثیر نیروهای متعدد (محیطی، اقتصادی-اجتماعی، تاریخی و سیاسی) در حال تغییر و دگرگونی است. در این بین سکونتگاه‌های روستایی مستقر در پیرامون مراکز شهری (با تأکید بر کلان‌شهرها) در معرض تغییرات بیشتری قرار دارند. در برنامه‌ریزی سنتی نیروهای سازنده آینده عمدتاً نیروهای سازنده گذشته در نظر گرفته می‌شوند و تغییرات و رویدادهای آتی چندان لحاظ نمی‌گردند. حال آنکه نیروهای پیشران که آینده را می‌سازند گاهی همراه با عدم قطعیت‌اند و می‌توانند آینده موضوع مورد بررسی را تحت تأثیر قرار دهند. در این باره پژوهش حاضر با رویکرد آینده‌پژوهی به عنوان یکی از رویکردهای جدید برنامه‌ریزی، مهم‌ترین هدف خود را شناسایی پیشران‌های مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه‌های روستایی مناطق کلان‌شهری قرار داده است. مطالعه پیش رو به لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت تحلیلی-اکتشافی است. روش‌شناسی پژوهش به منظور دستیابی به هدف و پاسخ‌گویی به سؤال آن، از نوع ترکیبی (کیفی-کمی) است. در بخش کیفی از مصاحبه نیمه ساختاریافته (به منظور شناسایی عوامل و نیروهای پیشران و عدم قطعیت‌ها) و در بخش کمی از پرسشنامه‌های دلفی (به منظور اولویت‌بندی و امتیازدهی پیشران‌ها) استفاده شد. با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل به وسیله نرم‌افزار میک‌مک، عوامل کلیدی مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان شهریار شناسایی و تحلیل شده‌اند. بر اساس نتایج به دست آمده مهم‌ترین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان شهریار به ترتیب اهمیت: پایین بودن ظرفیت نهادی، رانت قدرت در نظام سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، توسعه اقتصاد صنعتی، رشد سوداگری زمین، پس‌زدگی جمعیتی کلان‌شهر تهران و مجاورت فضایی با کلان‌شهر است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Drivinge Force Affecting the Transformation of Rural Settlements in Metropolitan Regions (Study case: Shahriar County)

نویسندگان [English]

  • somayeh azizi 1
  • Farhad Azizpour 2
  • Vahid Riahi 2
  • Amir hossein Garakani 3
  • Sajad Amiri 4
1 Somayeh Azizi - PhD Student of Geography and Rural Planning, Human Geography Group, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor of Geography and Rural Planning, Human Geography Group, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
4 Assistant Professor, Natural Disaster Research Institute, Tehran, Iran
چکیده [English]

Introduction
The unique characteristics of human group life and the distinctive features of their surrounding environment form a dynamic system based on continual interaction. The components of this spatial system are influenced by both internal and external forces through complex, ongoing processes that vary in nature and intensity. Rural settlements located near urban centers—particularly large metropolitan areas—are subject to more significant changes and developments across multiple dimensions including environmental-ecological, socio-cultural, demographic, economic, physical, and institutional-managerial domains, compared to rural areas further removed from such influences. In the case of Shahryar County, rural settlements benefit from proximity to Tehran, one of Iran’s largest metropolises, resulting in distinct advantages, constraints, opportunities, and challenges not commonly observed in other rural regions of the country. Given the complexity of cultural, scientific, economic, social, and environmental trends—some predictable, others uncertain, some rapid, and others gradual—it becomes crucial that rural development planning moves beyond reactive or static approaches. Instead, it must adopt a forward-looking perspective that embraces future-oriented strategies. From this vantage point, futures studies offer a novel approach to long-term planning, emerging over recent decades to address unpredictable, multifaceted, interwoven, and ambiguous challenges. Such methodologies can serve as effective tools for navigating the current dilemmas and bottlenecks affecting rural communities. Accordingly, this study was conducted with the following central research question: What are the key driving forces influencing the transformation of rural settlements in metropolitan areas—with emphasis on Shahryar County—and how do these factors interact?
 
Methodology
This research is classified as applied in purpose and employs a mixed-methods (qualitative-quantitative) design, grounded in the analytical-exploratory framework of futures studies (futurology). The qualitative phase involved identifying influential factors, uncertainties, and variables through observations and semi-structured interviews. A snowball sampling method was used to select expert participants, including local officials, academics, rural residents, and regional specialists. After reaching theoretical saturation at 25 interviews, the process continued up to 30 interviews to ensure comprehensive data collection. In the quantitative phase, a Delphi questionnaire was employed to prioritize and score the identified driving forces affecting rural transformations in Shahryar County. Cross-impact analysis was then performed using MICMAC software to assess the interdependencies among these factors.
 
Findings
Through expert interviews and content analysis, 18 key variables influencing the transformation of rural settlements in Shahryar County were initially identified. Following categorization into four groups—bipolar, influencer, autonomous, and dependent—six primary drivers were determined as most critical after matrix analysis and direct-indirect evaluation methods. These included: institutional capacities; rent-seeking behavior within policy and planning systems; industrial economic growth; land speculation; population dynamics in Tehran; and spatial proximity to the capital. These six factors demonstrated the highest influence scores in both direct and indirect scenarios, underscoring their strategic importance in shaping rural settlement dynamics. The MICMAC output maps revealed a generally unstable system, with most variables distributed around the diagonal axis of the impact-dependence plane. While only a few variables exhibited high influence, the majority displayed similar levels of impact, differing mainly in degree rather than type.
 
Discussion and Conclusion
One distinguishing feature of this study lies in its focus on under-researched rural areas adjacent to major metropolitan centers, particularly in the context of Tehran's influence on Shahryar County. Unlike previous works, this research highlights the role of "industrial economic development" as a key driver of rural transformation, offering new insights into its implications for rural settlements. Furthermore, the identification of variables and driving forces was grounded in expert interviews, reflecting the collective perspectives of diverse stakeholders. This participatory approach enhances the validity and applicability of findings, making them especially relevant for policymakers and planners aiming to develop adaptive, future-oriented strategies for rural development.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Drivinge force
  • Futurology
  • Transformation of rural settlements
  • Metropolitan regions
  • Shahryar County

مراجع

پایا، علی، حیدری، امیرهوشنگ، امامی، یحیی، صدیقی، کوروس، حشمتی، حسن و نوابی، علی‌اکبر (1397). آشنایی با برخی تجارب آینده‌نگاری و آینده‌پژوهی در جهان. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
تقیلو، علی‌اکبر (1393). سناریوهای آینده سکونتگاه‌های روستایی ایران. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 3(5)، 83-96.
تقیلو، علی‌اکبر، سلطانی، ناصر و آفتاب، احمد (1395). پیشران‌های توسعه روستاهای ایران. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 20(4)، 1-27. URL: http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-5316-fa.html
جوانشیری، مهدی و عنابستانی، علی‌اکبر (1400). آینده‌نگاری اثرگذاری عوامل محیطی بر تحولات کالبد-فضایی سکونتگاه‌های روستایی پیراشهری مشهد. سومین همایش ملی توسعه پایدار روستایی در برنامه هفتم توسعه کشور، تهران، خانه اندیشمندان علوم انسانی.
جوانشیری، مهدی، عنابستانی، علی اکبر و سجاسی قیداری، حمدالله (1399). تحلیل و آینده‌نگری تحولات کالبدی سکونتگاه‌های روستایی پیراشهری واقع در حریم کلان‌شهر مشهد. فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی، 10(2)، 119-148. Doi: 10.22108/SPPL.2020.120020.1443
حسینی، محمد (1400). تحلیل اثرات شهر جدید عالیشهر بر روستاهای پیرامون. پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، اساتید راهنما دکتر وحید ریاحی و دکتر اصغر طهماسبی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
راثی کلور، رقیه (1400). تحلیل پیشران‌های کلیدی اثرگذار بر تحولات کالبدی-فضایی سکونتگاه‌های پیراشهری کلان‌شهر تهران (ناحیه مورد مطالعه: شهرستان اسلامشهر). پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، استاد راهنما دکتر علی‌اکبر عنابستانی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی.
رحمانی، بیژن، سعیدی راد، مجید و جلالی، مهسا (1394). تحولات ساختاری-کارکردی مسکن سکونتگاه‌های پیرامون شهر اشترینان. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، 8(28)، 148-170. https://zagros.borujerd.iau.ir/article_521321.html
زیاری، کرامت ا...، قربانی، رامین، کهکی، فاطمه سادات و جمالی، کیوان (1399). ارزیابی جایگاه و عملکرد شهریار در شبکه کلان‌شهری تهران. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، 1(1)، 76-91. Doi: 20.1001.1.27173747.1399.1.1.6.5
سعیدی، عباس (1390). ارزیابی مکانی-فضایی رویکردهای توسعه و تحول سکونتگاه‌های روستایی. مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین‌المللی سکونتگاه‌های روستای: مسکن و بافت، تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
شادی طلب، ژاله و بیات، مجتبی (1390). نوسازی فرهنگی در روستاهای در حال گذار. فصلنامه رفاه اجتماعی، 11(43)، 157-179. URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-757-fa.html
شبستر، محسن (1396). آسیب‌شناسی و ارائه الگوی مدیریت و نظارت بر حریم کلان‌شهر تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته برنامه‌ریزی توسعه منطقه‌ای، استاد راهنما دکتر محمد شیخی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی.
شمیعی، حجت اله (1388). چالش‌های مدیریت نوین روستایی در روستاهای اطراف شهرهای بزرگ (نمونه موردی: شهرستان شهریار). پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، استاد راهنما دکتر حسن افراخته، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
شوقی، مرضیه (1399). آینده‌پژوهی تحولات فضایی روستاهای پیرامون کلان‌شهر تهران (مورد مطالعه: روستاهای بخش رودبار قصران). رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی گرایش برنامه‌ریزی آمایش کیفیت محیطی مناطق روستایی، استاد راهنما دکتر حمید جلالیان، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
عشقی، آمنه (1395). تحلیل روند الحاق روستا به شهر و آینده‌پژوهی آن در دهه 1405-1395 (محدوده مورد مطالعه: روستاهای پیرامون شهر شیراز). پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، استاد راهنما دکتر حسن افراخته، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
عنابستانی، علی‌اکبر و جعفری، فهیمه (1399). تحلیل پیشران‌های کلیدی مؤثر بر تغییر کاربری اراضی سکونتگاه‌های پیراشهری کلان‌شهر مشهد با رویکرد آینده‌پژوهی. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 11(43)، 17-34. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_4029.html
عنابستانی، علی‌اکبر و نظری، لیلا (1401). تحلیل پیشران‌های کلیدی اثرگذاری عملکرد مدیریت روستایی بر تحولات کالبدی سکونتگاه‌های پیراشهری با رویکرد آینده‌پژوهی (مورد: شهرستان علی‌آباد کتول). فصلنامه توسعه فضاهای پیراشهری، 4(1)، 1-24. Doi: 20.1001.1.26764164.1401.4.1.1.2
فصیحی، حبیب اله (1397). تحلیل نقش کلان‌شهرها در ساختار اقتصادی روستاهای پیراشهری (مورد: روستای گلحصار در شهرستان ری). فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 7(2)، 107-126.
مرکز آمار ایران. سالنامه آماری استان تهران (1390، 1395، 1400). تهران: سازمان مدیریت برنامه‌ریزی کشور.
مرکز آمار ایران. نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان تهران (1390 و 1395). تهران: سازمان مدیریت برنامه‌ریزی کشور.
مشکینی، ابوالفضل، برهانی، کاظم و شعبان زاده نمینی، رضا (1392). تحلیل فضایی سنجش پایداری اجتماعی شهری (مورد مطالعه: مناطق 22 گانه شهر تهران). فصلنامه جغرافیا (انجمن جغرافیایی ایران)، دوره جدید، 11(39)، 186-211.
نعیمی، کیومرث و پورمحمدی، محمدرضا (1395). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاه‌های فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آینده‌پژوهی. فصلنامه مطالعات شهری، 5(20)، 53-64. https://urbstudies.uok.ac.ir/article_40902.html
 
References
Anabastani, A. A., and Nazari, L. (2023). Analysis of the key drivers of the effect of rural management performance on the physical changes of peri-urban settlements with a future research approach (Case: Aliabad Katul city). Peri-urban Spaces Development Quarterly, 4(1), 1-24. Doi: 20.1001.1.26764164.1401.4.1.1.2. [In Persian]
Anabistani, A. A., and Jafari, F. (2019). Analyzing the key driving forces affecting land use change in peri-urban settlements of Mashhad metropolis with a future research approach. Urban Research and Planning Quarterly, 11(43), 17-34. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_4029.html. [In Persian]
Bock, A. K., and Krzysztofowicz, M. (2021). Scenarios for EU Rural Areas 2040. Contribution to European Commission’s long-term vision for rural areas. EUR 30755 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg, ISBN 978-92-76-39407-5, doi:10.2760/29388, JRC125368.
Eshghi, A. (2017). Analysis of the process of annexation of the village to the city and its future research in the decade 2017-2027 (study area: villages around Shiraz city). Master's thesis in the field of geography and rural planning, supervisor Dr. Hassan Afarakhte, Faculty of Geographical Sciences, Khwarazmi University. [In Persian]
European Union. (2019). The impacts of metropolitan regions on their surrounding areas. Catalogue number: QG-01-19-812-EN-N; ISBN: 978-92-895-1030-1; doi:10.2863/35077.
Fanchette, S. (2016). Hà Nội, a Metropolis in the Making The Breakdown in Urban Integration of Villages. IRD Éditions, Institut de recherche pour le développement, ISBN: 978-2-7099-2197-8.
Fasihi, H. (2017). Analyzing the role of metropolises in the economic structure of rural villages (Case: Golhasar village in Ray city). Quarterly Journal of Spatial Economics and Rural Development, 7(2), 107-126. [In Persian]
Hosseini, M. (2022). Analysis of the effects of the new city of Alishahr on the surrounding villages. Master's thesis in Geography and Rural Planning, supervisors Dr. Vahid Riahi and Dr. Asghar Tahmasabi, Faculty of Geographical Sciences, Khwarazmi University. [In Persian]
Javanshiri, M., Anabestani, A. A., and Sejasi Keidari, H. (2019). Analysis and foresight of the physical developments of the rural settlements of Pirashhari located in the boundaries of the Mashhad metropolis. Spatial Planning Quarterly, 10(2), 119-148. Doi: 10.22108/SPPL.2020.120020.1443. [In Persian]
Javanshiri, M., and Anabestani, A. A. (2022). Forecasting the impact of environmental factors on physical-spatial changes in the rural settlements of Mashhad. The 3rd National Conference on Sustainable Rural Development in the 7th National Development Program, Tehran, House of Humanities Thinkers. [In Persian]
Meshkini, A., Burhani, K., and Shabanzadeh Nemini, R. (2014). Spatial analysis of measuring urban social sustainability (case of study: 22 districts of Tehran). Quarterly Journal of Geography (Iranian Geographical Association), new period, 11(39), 186-211. [In Persian]
Munck, R., and McConnell, G. (2009). University strategic planning and the foresight/futures approach: An Irish case study. Planning Higher Education, 38 (1): 31-40. https://www.ams-forschungsnetzwerk.at/downloadpub/gs9_2009_1.pdf
Naimi, K., and Pourmohammadi, M. R. (2015). Identifying the key factors affecting the future condition of Sanandaj's low-lying urban settlements with an emphasis on the application of future studies. Quarterly Journal of Urban Studies, 5(20), 53-64. https://urbstudies.uok.ac.ir/article_40902.html. [In Persian]
Nilsson, K., Pauleit, S., Bell, S., Aalbers, C., and Sick Nielsen, T. A. (2013). Peri-urban futures: Scenarios and models for land use change in Europe. Publisher: Springer Verlag, ISBN: 978-3-642-30528-3, doi:10.1007/978-3-642-30529-0. 
Paya, A., Heydari, A., Emami, Y., Siddiqi, K., Hashmati, H., and Nawabi, A. A. (2017). Acquaintance with some foresight and future research experiences in the world. Tehran: Scientific Policy Research Center Publications. [In Persian]
Rahmani, B., Saidi Rad, M., and Jalali, M. (2014). The structural-functional developments of housing in the settlements around the city of Ashtrinan. Quarterly Journal of Geography and Urban Planning, 8(28), 148-170. https://zagros.borujerd.iau.ir/article_521321.html. [In Persian]
Rathi Kalor, R. (2022). Analysis of the key drivers affecting the physical-spatial developments of peri-urban settlements in Tehran metropolis (study area: Islamshahr city). Master's thesis in Geography and Rural Planning, supervisor Dr. Ali Akbar Anabastani, Faculty of Earth Sciences, Shahid Beheshti University. [In Persian]
Saidi, A. (2012). Spatial-spatial evaluation of approaches to the development and transformation of rural settlements. Proceedings of the First International Conference on Village Settlements: Housing and Fabric, Tehran: Islamic Revolution Housing Foundation Publications. [In Persian]
Shabestar, M. (2016). Pathology and presentation of the model of management and monitoring of Tehran metropolitan area. Master's thesis in the field of regional development planning, supervisor Dr. Mohammad Sheikhi, Faculty of Social Sciences, Allameh Tabatabai University. [In Persian]
Shaditalab, J., and Bayat, M. (2012). Cultural renewal in villages in transition. Social Welfare Quarterly, 11(43), 157-179. URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-757-fa.html. [In Persian]
Shamiei, H. (2010). Challenges of modern rural management in villages around big cities (case example: Shahryar city). Master's thesis in the field of geography and rural planning, supervisor Dr. Hassan Afarakhte, Faculty of Geographical Sciences, Khwarazmi University. [In Persian]
Shoghi, M. (2019). Future research of the spatial developments of the villages around the metropolis of Tehran (case of study: the villages of Qasran Rudbar section). Doctoral dissertation in the field of geography and rural planning in the field of environmental quality planning in rural areas, supervisor Dr. Hamid Jalalian, Faculty of Geographical Sciences, Kharazmi University. [In Persian]
Singh, A. K., and Narain, V. (2020). Lost in transition: Perspectives, processes and transformations in in Rurban India. Cities-Journals Elsevier, 97: 1-8. https://doi.org/10.1016/j.cities.2019.102494.
Statistical Center of Iran. Statistical Yearbook of Tehran Province (2012, 2017, 2022). Tehran: National Planning Management Organization. [In Persian]
Statistical Center of Iran. The general results of the population and housing census of Tehran province (2012 and 2017). Tehran: National Planning Management Organization. [In Persian]
Taghilo, A., Soltani, N., and Aftab, A. (2015). Development drivers of Iran's villages. Space Planning and Design Quarterly, 20(4), 1-27. URL: http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-5316-fa.html [In Persian].
Zhang, X., and Pan, M. (2020). Emerging rural spatial restructuring regimes in China: A tale of three transitional villages in the urban fringe. Journal of Rural Studies, https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2020.09.005.
Ziari, K., Ghorbani, R., Kohki, F. S., and Jamali, K. (2019). Evaluation of the position and performance of Shahriar in the metropolitan network of Tehran. Economic Geography Research Quarterly, 1(1), 76-91. Doi: 20.1001.1.27173747.1399.1.1.6.5. [In Persian]

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 18 دی 1402
  • تاریخ بازنگری: 30 فروردین 1403
  • تاریخ پذیرش: 24 خرداد 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار