ارزیابی مخاطرات اولویت‌دار و شیوه مداخله ایمن‌سازی روستاهای درمعرض خطر ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، مدیرگروه پژوهشی مخاطرات هیدرولوژیکی و عضو هیئت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

سکونتگاه‌های روستایی با خصوصیاتی نظیر موقعیت جغرافیایی، ویژگی‌های محیطی، ساختار کالبدی- فضایی و سطح برخورداری معمولاً بیشترین بحران‌ها را در زمان بروز مخاطرات تجربه می‌نمایند. ازاین‌رو شناسایی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های روستایی با در نظر گرفتن متغیرها و عوامل مؤثر، از مهم‌ترین روش‌های پیشگیری، کاهش خطر و مدیریت مخاطرات در روستاها به‌شمار می‌رود. در شناسایی، اولویت‌بندی و نحوه اقدام در روستاهای در معرض خطر سوانح طبیعی، از 48857 روستای بالای 20 خانوار در سراسر کشور، حدود 9000 روستای در معرض خطر با ریسک بالا در 5 اولویت دسته‌بندی و 1418 روستا با اولویت اول مورد بازدید میدانی قرار گرفت. سپس گزارش‌های بازدید با استفاده از نرم‌افزار NVIVO تحلیل محتوایی شد. نتایج نشان داد که از 1418 روستای بازدید شده، 1169 روستا با مخاطره سیلاب، 638 روستا با مخاطره زلزله، 393 روستا با حرکات دامنه‌ای (زمین‌لغزش، سنگ‌افتان و غیره)، 33 روستا با فرونشست و فروچاله و 18 روستا با خطر ماسه‌های روان مواجهند و برخی از روستاها به‌صورت همزمان چندین مخاطره را تجربه می‌کنند. همچنین پس از دسته‌بندی و تعیین فراوانی راهکارهای پیشنهادی جهت کاهش خطر سوانح در روستاهای درمعرض، ساماندهی رودخانه‌ها و مسیل‌ها با 05/26 درصد، اجرای طرح‌های آبخیزداری با 16/17 درصد، جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی و زیرزمینی با 17/10 درصد، ایجاد / بهسازی امکانات زیربنایی با 43/8 درصد و رعایت حد و حریم بستر با 04/8 درصد، بالاترین آمار را به خود اختصاص دادند. هم‌زمانی آمار بالای روستاهای درمعرض خطر سیلاب و پرتکرارترین مشکلات شناسایی شده در روستاها در حوزه‌ی کاهش خطر سیلاب، و از طرفی ویژگی طبیعی و جغرافیایی کشور ما و تشدید اثرات تغییر اقلیم و نظریه‌های موجود بر پایه افزایش احتمال وقایع حدی، ضرورت توجه به عملکرد دستگاه‌های ذی‌مدخل و شفاف‌سازی تکالیف و مسئولیت‌های ذاتی هر دستگاه و روابط میان متولیان و ذی‌مدخلان در ارتباط با چالش‌های شناسایی شده را بیش‌ازپیش نمایان می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


اخوان، پیمان و درویش‌زاده، مرضیه (1390). ارائه چارچوب مدیریت بحران مبتنی بر مکاتب فکری مدیریت دانش در بحران زلزله. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، 27(1)، 143-170. https://jipm.irandoc.ac.ir/article_699107.html
بسطامی‌نیا، امیر، رضائی، محمدرضا و سرایی، محمدحسین (1397). تبیین و تحلیل تاب‌آوری اجتماعی برای مقابله با سوانح طبیعی. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 8(3)، 209-224. https://dpmk.ir/article-1-201-fa.html
پور طاهری، مهدی، عینالی، جمشید و رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا (1389). نقش ظرفیت‌سازی در کاهش تأثیرات مخاطرات طبیعی در مناطق روستایی با تأکید بر روش‌های کمی (مطالعه موردی: مناطق زلزله‌زده شهرستان خدابنده). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 42(74)، 23-39. https://www.sid.ir/paper/451500/fa
جعفری، تیمور (1397). شناسایی و تحلیل مخاطرات سکونتگاه‌های روستایی دهستان آلاداغ شهرستان بجنورد. مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، 5(4)، 359-379. https://jhsci.ut.ac.ir/article_70827.html
جهانگیری، کتایون و فلاحی، علیرضا (1388). اصول و مبانی مدیریت بحران. تهران: انتشارات مؤسسه آموزش عالی علمی- کاربردی هلال ایران.
عزمی، آییژ، میرزایی قلعه، فرزاد و درویشی، سباء (1394). جایگاه دانش بومی در مدیریت مخاطرات طبیعی در روستاها- مطالعه موردی: دهستان شیزر- شهرستان هرسین. جغرافیا و مخاطرات محیطی، 4(1)، 23-39. https://geoeh.um.ac.ir/article_28226.html
رضایت، غلامحسین (1391). جزوه آموزشی کارگاه آموزشی تحلیل محتوا با تأکید بر تحلیل محتوای مصاحبههای علمی، انجمن آموزش عالی ایران.
سجاسی قیداری، حمد الله، صادقلو، طاهره و رئیسی، اسلام (1393). سنجش سطح دانش مدیریت بحران مدیران محلی روستایی با تأکید بر زلزله (مطالعه موردی: دهستان گشت، شهرستان سراوان). پژوهشهای روستایی، 5(3)، 541-564. https://jrur.ut.ac.ir/article_53180.html
عزیزپور، ملکه، زنگی‌آبادی، علی و اسماعیلیان، زهرا (1390). اولویت‌بندی عوامل مؤثر در مدیریت بحران شهری در برابر بلایای طبیعی (مطالعه موردی: سازمان‌های مرتبط با بحران شهر اصفهان)، جغرافیا و برنامهریزی محیطی، 22(3)،107-124. https://www.sid.ir/paper/153293/fa
عسکری زاده، سیدمحمد، محمدنیا قرائی، سهراب و ظهور، مجتبی (1389). برنامه‌ریزی مدیریت بلایا و مخاطرات محیطی در راستای توسعه پایدار. مجموعه مقالات چهارمین کنگره بینالمللی جغرافیدانان جهان اسلام. https://civilica.com/doc/82878
قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰ ۱۳۹۶). مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1014547
قدسی‌پور، حسین (1384). فرایند تحلیل سلسله مراتبیAHP. تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
گزارش ملی سیلابها، روایت، تحلیل، درسآموختهها و پیشنهادها (1398). دانشگاه تهران.
مظلومی، نادر (1379). مدیریت بحران: رهیافتی استراتژیک. مطالعات مدیریت، 7(26)، 82-65. https://www.sid.ir/paper/453575/fa
مقیمی، ابراهیم، ممقانی بنابی، عباس، یمانی، مجتبی و جعفربگلو، منصور (1396). پهنه‌های مخاطره‌آمیز شهر مراغه از نظر ژئومورفولوژیک با استفاده از روش‌های ترکیبی Fuzzy، SAW و AHP. مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، 4(3)، 281-302. https://www.sid.ir/paper/265060/fa
نوروزی، اصغر (1396). مبانی مدیریت بحران در نواحی روستایی. اصفهان: انتشارات جهاد دانشگاهی.
نوری، هدایت‌اله و نوروزی، اصغر (1396). مبانی برنامهریزی محیطی برای توسعه پایدار روستایی. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
 
References
Ainuddin, S. and Routray, J. (2021). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2(1), 22-63. DOI:10.1016/j.ijdrr.2012.07.003.
Akhavan, P., & Darvishzadeh, M. (2011). Presenting a crisis management framework based on knowledge management schools of thought in the earthquake crisis. Iranian Journal of Information Processing and Management, 27(1), 143-170. https://jipm.irandoc.ac.ir/article_699107.html [In Persian]
Askari Zadeh, S. M., Mohammadnia Gharaei, S., & Zohour, M. (2010). Disaster and environmental hazards management planning towards sustainable development. Proceedings of the 4th International Congress of Islamic Geographers. https://civilica.com/doc/82878 [In Persian]
Azizpour, M., Zangiabadi, A., & Esmaeilian, Z. (2011). Prioritizing the factors affecting urban crisis management against natural disasters (Case study: Crisis-related organizations in Isfahan city). Geography and Environmental Planning, 22(3), 107-124. https://www.sid.ir/paper/153293/en [In Persian]
Azmi, A., Mirzaei Ghaleh, F., & Darvishi, S. (2015). The role of indigenous knowledge in natural hazard management in villages - A case study: Shizar district, Harsin county. Geography and Environmental Hazards, 4(1), 23-39. https://geoeh.um.ac.ir/article_28226_en.html [In Persian]
Bastaminia, A., Rezaei, M. R., & Saraei, M. H. (2018). Explaining and analyzing social resilience to cope with natural disasters. Journal of Prevention and Crisis Management, 8(3), 209-224. https://dpmk.ir/article-1-201-en.html [In Persian]
Borg, W. R., and Gall, M. D. (1989). Educational Research: An introduction. New York and London Longman, Fifth Edition.
Boubacar, T.; Foguem, B.; Tangara, F. and Tiako, P. (2018). Software Services for supporting Remote Crisis Management, Sustainable Cities and Society, 39(7),6. DOI:10.1016/j.scs.2018.02.029
Cutter. S. L.; Ash. K. and Emrich, C. (2016). Urban–Rural Differences in Disaster Resilience. Annals of the American Association of Geographers, 106(6), 1236-1252. DOI:10.1080/24694452.2016.1194740.
Ghadsipour, H. (2005). Analytic Hierarchy Process (AHP). Tehran: Amirkabir University of Technology Press. [In Persian]
Ghafory, M. (2005). Erthquak Risk management Strategies: The Iranian Experience. Tehran
UNESCO Office and International Institte of Erthquake Engineering and seismology (IIEFS).
Hansson, K.; Danielson, M. and Ekenberg, L. (2008). Assessment of a Flood Management Formwork. International Journal of public Information Systems, 1, 25-37. https://www.researchgate.net/publication/228814147
Hemingway, R. and Gunawan, O. (2018). The Natural Hazards Partnership: A public-sector collaboration across the UK for natural hazard disaster risk reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 39(6), 499-511. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2017.11.014.
Jafari, T. (2018). Identification and analysis of the hazards of rural settlements in Aladagh district of Bojnord city. Environmental Hazards Management, 5(4), 359-379. https://jhsci.ut.ac.ir/article_70827_en.html [In Persian]
Jahangiri, K., & Fallahi, A. (2009). Principles and foundations of crisis management. Tehran: Publications of the Iranian Red Crescent University of Applied Sciences. [In Persian]
Jigyasu, R. (2002). Reducing Disaster vulnerability through local knowledge and capacity the Case of Earthquake Prone Rural Communities in India and Nepal. Doctoral thesis, Department of Town and Regional Planning, Trondheim.
Mazloumi, N. (2000). Crisis management: A strategic approach. Management Studies, 7(26), 65-82. https://www.sid.ir/paper/453575/en [In Persian]
Moghimi, E., Momeghanibonab, A., Yamani, M., & Jafarbeglou, M. (2017). Hazardous zones of Maragheh city from a geomorphological perspective using combined Fuzzy, SAW and AHP methods. Environmental Hazards Management, 4(3), 281-302. https://www.sid.ir/paper/265060/en [In Persian]
Mohammadi Ostad Kalayeh, A.; Bayat, N.; Khorasani, M. A. and Nik Rosh,
R. (2016). Recognition and analysis of the factor affecting the recession of carpet weaving
industry in rural areas from the perspective of carpet weavers in Gonbad Kavous, No. 30: 55-69. https://sanad.iau.ir/fa/Article/518590? FullText=FullText.
National Flood Report: Narrative, Analysis, Lessons Learned and Recommendations (2019). University of Tehran. [In Persian]
Noori, H., & Norouzi, A. (2017). Fundamentals of environmental planning for rural sustainable development. Isfahan: University of Isfahan Press. [In Persian]
Norouzi, A. (2017). Fundamentals of crisis management in rural areas. Isfahan: Jahad Daneshgahi Publications. [In Persian]
Pour Taheri, M., Einali, J., & Roknaddin Eftekhari, A. (2010). The role of capacity building in reducing the impact of natural hazards in rural areas with emphasis on quantitative methods (Case study: Earthquake-affected areas of Khodabandeh County). Human Geographic Research, 42(74), 23-39. https://www.sid.ir/paper/451500/en [In Persian]
Rezaiat, G. (2012). Educational workshop manual on content analysis with emphasis on the analysis of scientific interviews, Iranian Higher Education Association. [In Persian]
Sajasi Gheidari, H., Sadeghlou, T., & Raeisi, E. (2014). Measuring the level of crisis management knowledge of rural local managers with emphasis on earthquake (Case study: Ghasht district, Saravan County). Rural Research, 5(3), 541-564. https://jrur.ut.ac.ir/article_53180_en.html [In Persian]
Schouten, M.; Vanderheide, M. and Heijman, W. (2009). Resilience of social-ecological systems in European rural areas: theory and prospects, 113th EAAE seminar “the role of knowledge, innovation and human capital in multifunctional agriculture and territorial rural development”, Belgrade, Republic of Serbia.
The Sixth Five-Year Economic, Social and Cultural Development Plan of the Islamic Republic of Iran (2017-2021). Islamic Parliament Research Center of the Islamic Republic of Iran. https://rc.majlis.ir/en/law/show/1014547 [In Persian]
UNISDR (2016). Hyogo Framework for Action for 2005-2015: Building the Resilience of Nations and Communities to Disasters, Extract from the final report of the World Conference on Disaster Reduction.
World Bank (2014). Rural population. http://data. worldbank.org/ indicator/ SP .RUR. TOTL.