شناسایی و تبیین عوامل مؤثر بر آمایش سکونتگاه های روستایی با رویکرد توسعه پایدار فضایی (مورد مطالعه: روستاهای شهرستان دلفان)

خدادادی, علی; پورطاهری, مهدی; شکری, عباس; نیازی, هادی

doi:10.22077/vssd.2023.5954.1160

شناسایی و تبیین عوامل مؤثر بر آمایش سکونتگاه های روستایی با رویکرد توسعه پایدار فضایی (مورد مطالعه: روستاهای شهرستان دلفان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

² استاد، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³ کارشناس ارشد، جهاد کشاورزی شهرستان دلفان، دلفان، ایران

⁴ دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

10.22077/vssd.2023.5954.1160

چکیده

توسعه پایدار فضایی، علاوه بر لحاظ عوامل کلی توسعه، جنبههای اکولوژکی، برابری، یکپارچگی، سازگاری و محدودیتهای زیستمحیطی را نیز در بر میگیرد. این رویکرد سعی دارد با پدیده عدم تعادلهای منطقهای برخورد کرده و راهکارهای مناسب را برای تحقق توسعه متوازن و پایدار در سطح سرزمین، ارائه نماید. هدف از پژوهش حاضر تجزیه و تحلیل آمایش فضاهای روستایی با تأکید بر توسعه پایدار فضایی در روستاهای دلفان بوده است. فرآیند روششناسی حاکم بر این پژوهش از نظر هدف کاربردی، و روش پژوهش توصیفی_تحلیلی است. روش گردآوری دادهها و اطلاعات به صورت کتابخانهای و اسنادی است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از ابزار علت و معلولی دیماتل استفاده شده. که به شیوه پنل خبرگان انجام گرفته. یافتهها حاکی از آن است که آمایش فضایی روستاهای دلفان نه بر اساس شاخصههای راهبردی توسعه پایدار فضایی، بلکه شکل یافتهای عواملی چون: حاکمیت تفکر اقتصادی(17/1)، و کالبدی-زیرساختی(67/0) بعنوان تأثیرگذارترین، و برابری و یکپارچگی(75/0- و 74/0-) بعنوان تأثیرپذیرترین عوامل بوده است. لذا آمایش این سکونتگاهها در چارچوب توسعه پایدار، خصوصاً توسعه پایدار فضایی نبوده است. به این معنا که اصل میانرشتهای و فرارشتهای(عنصر مردم و مکان) که شاکهای راهبردی توسعه پایدار فضایی است، را شامل نمیشود. این امر موجب عدم تعادل و توازن فضایی روستاهای این شهرستان شده است. در پایان پیشنهاداتی چون: اصلاح ساختار ذهنی و اجرایی مسئولان از توجه صرف به ابعاد کلی توسعه، به لحاظ عوامل برابری، یکپارچگی، سازگاری و محدودیتهای زیستمحیطی موجود؛ رد دیدگاههای توسعه روستایی از دید صرفاً اقتصادی و کالبدی؛ و غیره ارائه گردیده است.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.2717350.1402.4.4.2.3

مراجع

ابراهیم‌زاده، عیسی؛ موسوی، سیدنجف؛ باقری‌کشکولی، علی (1393). سیری بر مفاهیم و ضرورت‌های آمایش سرزمین در کشور. اولین همایش علوم جغرافیایی ایران، اردیبهشت 1393، تهران. https://civilica.com/doc/317195

اتقائی، حمید؛ پیله‌ور، علی‌اصغر (1395). تدوین الگوی تحقق مدیریت یکپارچه مادرشهرها، نمونه موردی: مشهد. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 17، ص 285-302. https://www.sid.ir/paper/202384/fa

ازکیا، مصطفی (1378). جامعه شناسی توسعه. تهران: انتشارات کیهان. https://rtis2.ut.ac.ir/cv/mazkia

اکبری، یونس؛ ایمانی‌جاجرمی، حسین؛ رستمعلی‌زاده، ولی‌اله (1395). تحلیل و بررسی موانع آمایش سرزمین در ایران. فصلنامه سیاست نامه علم و فناوری، 6(3) 13-5. https://dorl.net/dor/20.1001.1.24767220.1395.06.3.1.8

امانپور، سعید؛ مختاری‌چلچه، صادق؛ حسینی‌کهنوج، سیدرضا؛ ویسی، الهام (1394). تحلیل فضایی و سنجش سطح توسعه‌یافتگی نواحی روستایی، مطالعه موردی: شهرستان‌های استان چهارمحال و بختیاری. پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4(2)، 110-97. https://elmnet.ir/vslgg?id=1441780-32292-3234365

امیری، پویا؛ میرزاپور، مهدی (1397). تحلیل معیارهای مدیریت یکپارچه شهری، مطالعه موردی: تهران. جغرافیایی سرزمین، 15(58)، ص 30-17. https://www.sid.ir/paper/116387/fa

امیدی‌شاه‌آباد، امید؛ بدری، سیدعلی؛ رضوانی، محمدرضا؛ زالی، نادر (1398). تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر شکل‌دهی الگوی آمایش فضاهای روستایی با رویکرد آینده‌نگاری، مورد مطالعه: استان لرستان. پژوهش‌های روستایی، 10(1)، 112-92. https://civilica.com/doc/1426736

بابایی، مهناز؛ ابراهیمی، سعید (1395). مطالعه و بررسی مؤلفه‌های مدیریت یکپارچه در شهر اصفهان. اقتصاد شهری، 1(1)، 36-17. https://www.sid.ir/paper/265235/fa

برک‌پور، ناصر؛ اسدی، ایرج (1390). مدیریت و حکمروایی شهری. تهران: انتشارات دانشگاه هنر. https://www.nibs.ir/Book/95217/100813

پوراحمد، احمد (1380). آمایش سرزمین و ایجاد تعادل در نظام شهری کشور. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)، 45(160)، 490-479. https://www.sid.ir/paper/33226/fa

پورطاهری، مهدی؛ خدادادی، علی؛ توکلی، مرتضی (1401). تحلیل و ارزیابی عملکرد آمایشی فضاهای روستایی با استفاده از مدلهای تصمیم‌گیری MABAC و BWM، مورد مطالعه: بخش‌های شهرستان استان لرستان»، جغرافیا و پایداری محیطی، 12(4)، 99-71. https://www.sid.ir/paper/1007566/fa

پورمحمدی، محمدرضا؛ طورانی، علی (1396). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در توسعه یکپارچه با تأکید بر پیوندهای روستایی_شهری، مطالعه موردی: شهرستان مینودشت. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 21(2)، 118-81. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-11046-fa.html

پیروزنیک، مهرناز (1394). دگرگون ساختن جهانمان: دستور کار 2030 برای توسعه‌ی پایدار. کمیسیون ملی یونسکو_ایران، ترجمه سند سازمان ملل متحد. http://www.abfaqazvin.ir/

جباری، حبیب؛ ثامنی، امیر و ابراهیمی‌خوسفی، محسن (1396). تبیین الزامات تدوین سند ملی آمایش سرزمین از منظر توسعه کالبدی. برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 2(2)، ص 92-75. https://www.sid.ir/paper/264474/fa

حسینی، سیداحمد (1390). مسائل و موانع توسعه استان لرستان. پژوهش اجتماعی، 4(13)، 57-37. https://www.sid.ir/paper/164818/fa

خنیفر، حسین (1389). درآمدی بر مفهوم آمایش سرزمین و کاربردهای آن در ایران. آمایش سرزمین، 2(2)، 26-5. https://www.sid.ir/paper/219628/fa

خورانی، جواد (1388). بررسی رابطه بین عزت نفس و متغیرهای دمگرافیک با سازگاری میان فرهنگی دانشجویان مهاجر عراقی در شهرستان گیلان غرب در سال تحصیلی 88-87. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد، اراک.

دهقان، فاطمه؛ کرمی، جهانگیر؛ یزدانبخش، کامران؛ صالحی، صادق (1398). پیش‌بینی اخلاق زیست محیطی براساس ارزش‌ها و هنجارهای زیست محیطی. اخلاق در علوم و فنّاوری، 14(4)، 60-56. http://ethicsjournal.ir/article-1-1614-fa.html

رضائی‌پندری، عباس (1399). طراحی چارچوب سیاست‌گذاری توسعه پایدار با رویکرد ترکیبی ISM-IPA. مجلس و راهبرد، 27(101)، 242-223. https://www.sid.ir/paper/224844/fa

رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا (1394). تبیین الگوی فضایی سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار روستایی، مورد: روستاهای استان خراسان رضوی. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 4(1)، ص 107-87. http://serd.khu.ac.ir/article-1-2240-fa.html

رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا (1399). جزوه درسی بنیانهای نظریه‌ای توسعه روستایی. مقطع دکتری، دانشگاه تربیت مدرس تهران، تهران.

رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا؛ پورطاهری، مهدی؛ بدری، سیدعلی (1390). راهبردها و سیاست‌های توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی، با تاکید بر تجربیات جهانی و ایران. انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 176. http://library.aui.ac.ir/dL/search/default.aspx?Term=14463&Field=0&DTC=100

رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا؛ خلیفه، ابراهیم؛ پورطاهری، مهدی؛ رحمانی‌فضلی، عبدالرضا (1395). تحلیل الگوی مدیریت برنامه‌ریزی فضایی مناطق روستایی ایران در چارچوب طرح‌های هادی، مورد مطالعه؛ مناطق روستایی استان تهران. برنامهریزی و آمایش فضا. 20(3)، 104-61. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-7320-fa.html

رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا؛ درویشی، هدایت؛ رحمانی، بیژن؛ صرافی، مظفر (1398). تحلیل عوامل مؤثر در طراحی سناریوهای توسعه‌ی فضایی مبتنی بر مناطق روستایی، مورد مطالعه: منطقه‌ی سه آمایش سرزمین. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 23(3)، 146-125. file:///C:/Users/Bahare/Downloads/27813980305.pdf

رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا؛ سجاسی‌قیداری، حمدالله؛ عینالی، جمشید (1386). نگرشی نو به مدیریت روستایی با تأکید بر نهادهای تأثیرگذار. روستا و توسعه، 10(2)، 31-1. http://rvt.agri-peri.ac.ir/article_59305.html

رمضان‌خواه، متین؛ جعفری‌مقدم، محسن؛ قاسمی، روح‌الله (1395). مسئله‌شناسی راهبردی توسعه در استان لرستان. مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری.

زرقانی، سیدهادی؛ اعظمی، هادی (1390). تحلیل ملاحظات نظامی_امنیتی در آمایش و مکان گزینی مراکز و استقرارگاه‌های نظامی با تأکید بر استان خراسان رضوی. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 15(2)، 161-141. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-6827-fa.html

زیاری، کرامت‌الله (1389). اصول و روش‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. https://rtis2.ut.ac.ir/cv/zayyari

سازمان نقشه‌برداری کشور، https://www.ncc.gov.ir، 1400.

شفیع‌آبادی، عبداله (1377) نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی. تهران: نشر دانشگاهی. https://www.adinehbook.com/gp/product/9640102210

صالحی، صادق؛ کریم‌زاده، سارا (1390). بررسی رابطه دانش زیست محیطی و رفتارهای زیست محیطی. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 7(24)، ص 177-159. https://www.sid.ir/paper/118220/fa

صدیقی، الهام؛ سلمان‌ماهینی، عبدالرسول؛ میرکریمی، سیدحامد؛ دلیری، حسن؛ فث، برایان (1398). شناسایی و تحلیل پیشرانهای کلیدی آمایش منطقه‌ای براساس آینده‌پژوهی در شهرستان گرگان. آمایش سرزمین، 11(2)، 233-205. https://doi.org/10.22059/jtcp.2019.285863.670010

طبیبیان، منوچهر (1382). مؤلفه‌های محیط و منظر. محیط شناسی، 29(30)، 42-37. https://www.sid.ir/paper/358064/fa

عابدی‌سروستانی، احمد؛ شاه‌ولی، منصور (1387). ضرورت و ویژگی‌های پژوهش در اخلاق زیست محیطی. اخلاق در علوم و فناوری، 3(3 و 4)، ص 61-56. https://www.sid.ir/paper/122674/fa

فاضل‌نیا، غریب؛ توکلی، مرتضی و تاجبخش، کاظم (1389). ارزیابی برنامه‌های توسعه فرهنگی در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان رستم. تحقیقات فرهنگی، 3(3)، 177-149. https://www.sid.ir/paper/137029/fa

کریمی، فرزاد؛ احمدوند، مصطفی (1393). وضعیت سنجی و اولویت‌بندی شاخص‌های توسعة پایدار در مناطق روستایی، مطالعة موردی: بخش مرکزی شهرستان بویراحمد. پژوهش‌های روستایی، 5(3)، 690-663. https://doi.org/10.22059/jrur.2014.53187

لطیفه، ناهید؛ جهانی، مهدی؛ جعفری، حمید (1395). عوامل اقتصادی مؤثر بر ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی: مطالعه موردی روستاهای شهرستان دماوند. روستا و توسعه، 19(1)، 161-141. https://www.sid.ir/paper/94766/fa

لطیفی، غلامرضا (1391). مروری بر ضرورت و اهداف برنامه آمایش سرزمین در ایران و فرانسه. ویژه‌نامه اولین همایش علمی رفاه اجتماعی ایران. https://www.sid.ir/paper/157790/fa

مبرقعی، نغمه؛ مختاری، زهرا (1396). کاربرد رویکرد سازگاری اکوسیستم‌محور در تحقق شهرهای تاب‌آور اقلیمی. ترویج علم، 8(13)، 147-125. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22519033.1396.8.2.6.6

محبوبی، محمدرضا؛ رمضانی، نورا (1390). سنجش اخلاق زیست‌محیطی روستائیان در استان گلستان. اخلاق در علوم و فنّاوری، 6(3)، 72-62. http://ethicsjournal.ir/article-1-740-fa.html

موسوی، میرنجف؛ قادری، رضا؛ تقیلو، علی‌اکبر؛ کهکی، فاطمه‌السادات (1397). تدوین سناریوهای تحقق‌پذیری آمایش سرزمین. آمایش سرزمین، 10(1)، 91-65. https://doi.org/10.22059/jtcp.2018.247488.669826

مولائی، اصغر؛ آیشم، معصومه (1397). جایگاه عوامل اجتماعی در شکل‌گیری ساختار شهرهای ایرانی. مدیریت شهری، 53، 140-121. https://www.sid.ir/paper/92101/fa

مؤمنی، مهدی؛ مبارکی، امید؛ جنابی، نرگس (1392). آمایش سرزمین و مدیریت توسعه فضایی، مورد مطالعه شهرستان ملکان. مطالعات مدیریت شهری، 5(13)، 56-45. https://ums.srbiau.ac.ir/article_3362.html

میرجعفری، سیداصغر؛ مجیدی، عبداله؛ توحیدی، مرتضی (1398). بررسی تأثیر یکپارچگی در بهره‌وری سازمان‌های اطلاعاتی، با تأکیر بر الگوی تعامل سازمانی. مطالعات حفاظت و امنیت انتظامی، 14(51)، 149-117. https://www.sid.ir/journal/38416/fa

میرزایی، حمیدرضا؛ کمری، سجاد (1390). جایگاه آمایش سرزمین در توسعه‌ی روستایی و نقش آن در تحقق اهداف سند چشم انداز 20 ساله‌ی کشور، مطالعه موردی: استان خراسان شمالی. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 1(3)، 107-91. https://www.noormags.ir/view/fa/creator/577493/%D8%B3%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%DA%A9%D9%85%D8%B1%DB%8C

میره‌ای، محمد؛ عارفی، مسلم؛ رشنوفر، آیت (1395). پژوهشی بر توسعه‌یافتگی و نابرابری‌های آن در استان لرستان. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 6(1)، 16-1. https://jzpm.marvdasht.iau.ir/article_1777.html

نتایج تفضیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، بخش جمعیت، 1395.

نقش‌بندی، سیامک (1378). هنجاریابی آزمون سازگاری بل در دانشجویان مستقر در تهران. پایان‌نامه دکتری، تهران، واحد علوم و تحقیقات.

نقوی، محمدرضا؛ دیوسالار، اسدالله؛ ریاحی، وحید (1397). سنجش کیفیت زندگی درشهرهای ساحلی با استفاده از مدل DEMATEL، مورد مطالعه: در شهر ساحلی نور. جغرافیا و توسعه، 52، 226-211. https://doi.org/10.22111/gdij.2018.4005

وحیدی، پریدخت (1373). آمایش سرزمین؛ راهنمایی برای برنامه‌ریزی آموزش عالی. پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، 7 و 8، 104-75. https://www.sid.ir/paper/436731/fa

یحیی‌پور، محمدصادق؛ قره‌بیگی، مصیب (1394). چالش‌های مدیریت آمایشی کلانشهر تهران بر پایه‌ی نظریه‌ی رئالیسم انتقادی. آمایش محیط، 8(30)، ص 171-153. https://ebtp.malayer.iau.ir/article_519292.html

یاری‌حصار، ارسطو؛ بدری، سیدعلی؛ پورطاهری، مهدی؛ فرجی‌سبکبار، حسنعلی (1392). بررسی و تبیین فرآیند انتخاب نماگرهای سنجش و ارزیابی پایداری سکونتگاه‌های روستایی حوزه‌ی کلان شهری، با تأکید بر کلان شهر تهران. جغرافیا و توسعه، 32، 148-127. https://www.sid.ir/paper/77343/fa

Adshead, F., Thorpea, A., & Rutter, J. (2006). "Sustainable development and public health: A national perspective", Public Health, 120, pp. 102–115. http://dx.doi.org/10.1016/j.puhe.2006.10.003

Avram, S. (2014). "Sustainable development - compromise or solution. What is the place of geography in this context", Procedia Economics and Finance 15, pp. 595 – 602. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(14)00526-7

Barrow, C-J. (2018). "Sustainable Development, Swansea University, United Kingdom, The International Encyclopedia of Anthropology", Edited by Hilary Callan.

Crespo, B., Carla, M-Á., María, E-A., Miguel, C-I., & José Luis, M. (2017). "The Sustainable Development Goals: An Experience on Higher Education, journal sustainability ", 9, 1353; pp. 1-15. https://doi.org/10.3390/su9081353

Darvishi, H., Roknedineftekhari, A.R., Rahmani, B., Sarrafi, M and Atashak, M. (2019). "Analysis of Factors Affecting the Inefficiency of Spatial Policies in Rural Areas of Iran", Journal of Research and Rural Planning, 8(2), pp. 115-130. http://dx.doi.org/10.22067/jrrp.v5i4.73320

Detcharat S., & Pongpun, A. (2013). "Using Dematel Method to Analyze the Causal Relations on Technological Innovation Capability Evaluation Factors in Thai Technology-Based Firms". International Transaction Journal of Engineering, Management, Applied Sciences Technologies. https://www.researchgate.net/publication/284487247_Using_DEMATEL_Method_to_Analyze_the_Causal_Relations_on_Technological_Innovation_Capability_Evaluation_Factors_in_Thai_Technology-Based_Firms

Ghanbari, A., RahmaniFazli, A., & Azizpour, F. (2020). "Spatial analysis of rural settlements development using sustainable development approach, Case study: Villages of Khorramabad County", Journal of Research & Rural Planning, 9(1), pp. 53-71. http://dx.doi.org/10.22067/jrrp.v9i1.79914

Kaushik, S., & Somvir, D. (2015) "DEMATEL: A Methodology for Research in Library and Information Science", International Journal of Librarianship and Administration. 6(2), pp. 179-185. https://www.researchgate.net/publication/335542437_DEMATEL_A_Methodology_for_Research_in_Library_and_Information_Science

Mulolo, G. (2022). "Sustainable Development In Rural Areas. konferencijos straipsnių rinkinys", vytauto didziojo universiteto zemes ukio akademija, pp. 127-131.

Navah, Z., & Liberman, A.S. (2002). "Landscapc Ecology. Springer Verlage. Newyork".

ShafieiSabet, N., Rahbari, M., & Ghorbani, M. (2020). "The Effect of Enhancing Components of Environmental Quality of Life on Sustainable Development in Iran (With an Emphasis on Empowerment Mechanism)", Journal of Sustainable Rural Development, 4(1), pp. 71-88. https://www.jsrd.ir/article_115643_0ed8cece08ad1caaf40633a2a8ab67b7.pdf

Saeidi, A., & Hoseini Hasel, S., (2010). "Foundation of site selection and establishment of new rural settlements", Tehran, Publication of Islamic Revolution Housing Foundation.

Sikdar, S.K. (2003). "Sustainable Development and Sustainability Metrics", AIChE Journal, 49(8), 1928-1932. https://doi.org/10.1002/aic.690490802

Swain, B., & Yang-Wallentin, F. (2020). "Achieving sustainable development goals: predicaments and strategies", International Journal of Sustainable Development & World Ecology, 27:2, pp. 96-106, DOI: 10.1080/13504509.2019.1692316.

Vouvaki, D., & Xepapadeas, A. (2008). "Changes in social welfare and sustainability: Theoretical issues and empirical evidence”. Ecological Economics", pp. 473-484, https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2007.12.029