تحلیل فضایی میزان برخورداری جامعه محلی از شاخص‌های کالبدی- محیطی موثر بر تاب‌آوری در برابر مخاطرات محیطی (مطالعه موردی: روستاهای منطقه سیستان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه جغرافیا، دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

2 دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

3 استادیار دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

وقوع مخاطرات طبیعی مانند سیل، زلزله و خشک‌سالی در فضاهای جغرافیایی به ویژه مناطق روستایی غالبا منجر به خسارات فراوان و غیرقابل جبرانی می شود و مانع جدی در راه توسعه پایدار جوامع انسانی به حساب می‌آید. خشک‌سالی از پدیده‌های محیطی و بخش جدایی ناپذیر تغییرات آب و هوایی بوده و برای کاهش اثرات آن، توجه به رویکرد تاب‌آوری مطرح شده است. در این راستا هدف پژوهش حاضر تحلیل فضایی میزان برخورداری جامعه محلی از عوامل کالبدی- محیطی موثر بر تاب‌آوری در برابر مخاطرات محیطی در روستاهای منطقه سیستان بوده است. این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، جامعه آماری تحقیق حاضر شامل تمامی سرپرستان خانوراهای 373 روستای بالای 50 خانوار در منطقه سیستان بود که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 189 نفر از سرپرستان خانوارها به روش تصادفی طبقه‌ای به عنوان نمونه انتخاب گردید. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم افزارهای SPSS و WASPAS و Arc GIS استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون رگرسیون در خصوص تأثیر عوامل کالبدی- محیطی بر تاب‌آوری اجتماعات روستایی در منطقه سیستان حاکی از آن است که میزان همبستگی چندگانه بین عوامل کالبدی- محیطی و تاب‌آوری برابر با ضریب تعیین (R2=0.001) بوده که نشان می‌دهد عوامل کالبدی- محیطی هیچ تأثیری برتاب‌آوری روستاییان در منطقه سیستان ندارد. همچنین نتایج حاصل از تکنیک رتبه‌بندی WASPAS موید آن است که، روستائیان واقع در شهرستان‌های زهک و زابل دارای بیشترین میزان تاب‌آوری کالبدی- محیطی در برابر مخاطره طبیعی و روستائیان واقع در شهرستان هیرمند دارای کمترین میزان تاب‌آوری کالبدی- محیطی در برابر مخاطرات طبیعی می‌باشند.

کلیدواژه‌ها


استوار ایزدخواه، یاسمین (1388)، تاب­آوری مفاهیم و مدل­ها، دومین همایش دوره آموزشی- تخصص مدیریت جامع خطرپذیری و بحران در زلزله، پژوهشگاه بین المللی زلزله، تهران.
آیلا، ایراسما (1389)، ژئومورفولوژی و مخاطرات طبیعی، ترجمه: رضا خوش رفتار، مجله رشد آموزش جغرافیا، شماره2، تهران، صص23-14.
بدری، سیدعلی؛ رمضان زاده لسبویی، مهدی؛ عسگری، علی؛ قدیری معصوم، مجتبی؛ سلمانی، محمد(1392)، نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب­آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب (مطالعه موردی: دو حوضه چشمه کیله شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت)، فصل­نامه مدیریت بحران، شماره سوم، صص 37-48.
رفیعیان، مجتبی، رضایی، محمدرضا، عسگری، علی، پرهیزگار، اکبر و شایان، سیاوش(1390)، تبیین مفهومی تاب­آوری و شاخص­سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (CBDM)، فصلنامه مدرس علوم انسانی برنامه ریزی و آمایش فضا، سال 15، شماره 4، صص 41- 19.
رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا، موسوی، سیدمحمد، پورطاهری، مهدی و فرج زاده اصل، منوچهر (1393)، تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب­آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی (مطالعه موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان)، فصلنامه پژوهش­های روستایی، دوره 5، شماره 3، صص 662- 639.
رمضان زاده لسبویی، مهدی؛ عسگری، علی؛ بدری، علی(1393)، زیرساخت­ها و تاب­آوری در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب (منطقه مورد مطالعه: مناطق نمونه گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت)، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال اول، شماره 1، صص35-52.
سعیدی، عباس و سلطانی، ریحانه (1383)، نقش پیوندهای کلانشهری در تحول کالبدی- فضایی روستاهای پیرامونی (نمونه: روستای حصار در حوزه کلانشهر مشهد)، فصلنامه جغرافیا، سال دوم، شماره 3، صص 49- 35.
صادقلو، طاهره؛ سجاسی قیداری، حمدلله (1393)، اولویت بندی عوامل مؤثر بر افزایش تاب­آوری کشاورزان در برابر مخاطرات طبیعی (با تأکید بر خشک­سالی) منطقه مورد مطالعه: کشاورزان روستاهای شهرستان ایجرود. فصلنامه جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره دهم، صص 129-153.
عنابستانی، علی اکبر، جوانشیری، مهدی، محمودی، حمیده و دربان آستانه، محمدرضا (1396)، تحلیل فضایی سطح تاب­آوری سکونتگاه­های روستایی در برابر مخاطرات محیطی (مورد مطالعه: بخش مرکزی شهرستان فاروج)، فصلنامه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال 4، شماره 4، صص 38- 17.
عینالی، جمشید (1388)، ظرفیت سازی برای کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله) در مناطق روستایی، مطالعه موردی: شهرستان خدابنده؛ رساله دکتری، راهنمایی مهدی پور طاهری، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
قدس قرچه، ادریس(1391)، کاهش ریسک سانحه طبیعی  سیل در مناطق روستایی با تأکید بر ظرفیت­های محلی مطالعه موردی: شهرستان کلاله، راهنمایی: جمشید عینالی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه زنجان، گروه جغرافیا.
ویسی، فرزاد (1395)، ارزیابی میزان تاب­آوری کالبدی سکونتگاه­های روستایی از دیدگاه دهیاران (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان مریوان)، فصلنامه امداد و نجات، سال 8، شماره 4، صص 18- 1.
Adger,W.N (2000), Social and ecological resilience:are they related? progress in human geography24:347-364, DOI:10,1191/030913200701540465.
Bujones, A,K., Jaskiewicz, K., Linakis, L., Mcgirr, M (2013), A framework for analyzing resilience fragile and conflivt-affected sistutation, USAID, pp. 1-16, 2013, ratreived from:httpp//pdf.usaid.gov/pdf_docs/pbaab059.pdf.
Burton, I., & Kates, R. W (1963), the perception of natural hazards in resource management, . Natural resources Journal, 3, 412.‏
Charleson, A., Kusliansjah, K., & Widjaja, P (2018), Improving the seismic resilience of housing in developing countries: time to transform local government building departments. In MATEC Web of Conferences (Vol. 229, p. 03017), EDP Sciences.‏
Ghafory. Ashtiany, M (1999). rescue operation and reconstructions in iran, dissaster prevention and management, 8(1).
Karholm, M., Nylund, K (2014), De la fuente., spatial resilience and urban planning: addressing the interdependence of urban retail areas. pp.121-130,  http://www.sciencedirect.com/ science/ article/pii/ s0264275112001898.
Mileti, D (1999), Disaster by design:A reassessment of natural hazard in the united states, joseph henry press, washington DC, pp1-371.
Moench, M. H. (2005), Adaptive capacity & livelihood resilience in water scarce areas: research results from South Asia and implications for the Middle East. Boulder, Colorado: Earthscan.‏
Nelson, V., Lamboll, R., Arends, A., (2008), climate change adaptation, Adaptive capacity and development, discussion paper, DSA-DFID policy forum.
Norman, W (2012), Adapting to change: the role of community resilence. young foundation,5-55. retrieved from :http://youngfoundation. org/wp-content/upload/2012/10/Adapting-to-change, pp.10.
Tonts, M.P., Plummer, N., argent ., Path dependece,resilience and the evolution of new rural economies:perspective from rural western Australia, journal of rural studies,  vol. 36, pp. 362-375, 2014.
Vaculisteanu, G., Niculita, M., & Margarint, M. C (2019), Natural hazards and their impact on rural settlements in NE Romania–A cartographical approach, Open Geosciences, 11(1), 765-782.‏
Varnes, D. J (1984), The principles and practice of landslide hazard zonation. Bulletin of the International Association of Engineering Geology-Bulletin de l'Association Internationale de Géologie de l'Ingénieur, 23(1), 13-14.‏