تحلیل فضایی تغییرات کاربری اراضی سکونتگاه‌های روستایی پیراشهری بیرجند

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

3 استادیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

امروزه تغییر کاربری اراضی به عنوان فرایندی موثر در فضای جغرافیایی مطرح است. تغییرات کاربری اراضی پدیده ای رو به رشد است که محیط روستایی را دست خوش تغییرات قرار داده است؛ این تغییرات رخ داده در محیط روستا، برنامه های توسعه روستایی که بر مبنای بهبود شرایط روستا و زندگی روستایی در تمام ابعاد پایه گذاری شده را با مشکل رو به رو ساخته است . این تغییرات که غالبا در اثر فعالیت های انسانی روی‌ می‌دهد به دلیل نبود برنامه ای اصولی، بی توجهی به توسعه پایدار و نداشتن مدیریت پایدار به یکی از مهم ترین معضلات در فضای نوین تبدیل شده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل تغییرات کاربری اراضی سکونتگاه‌های روستایی پیراشهری بیرجند تدوین شده است. به منظور تحقق هدف فوق سه سری از تصاویر ماهواره‌ای که طی سال‌های 2000، 2010 و 2020 برای هرکدام از روستاهای مورد مطالعه (حاجی آباد، امیرآباد، چهکند و علی آباد) تهیه و مورد واکاوی قرار گرفته است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و همچنین جهت تهیه و تحلیل داده ها از سامانه رایانش ابری گوگل ارث انجین، نرم افزار Envi و نرم افزار Arc GIS و همچنین جهت پیش بینی تغییرات افق 1420 از نرم افزار ادریسی استفاده شده است. نتایج حاصل از تصاویر ماهواره ای نشان می‌دهد که طی دوره 2000 تا 2020 تغییرات بسیار گسترده ای در بافت فیزیکی محدوده مورد مطالعه ایجاد شده است. به گونه ای که در این دوره مساحت اراضی ساخته شده در روستاهای حاجی‌آباد، امیرآباد، چهکند و علی‌آباد به ترتیب از 96/21، 01/22، 21/7 و 52/5 هکتار در سال 2000 به 77/183، 62/129، 07/99 و 08/21 هکتار در سال 2020 تغییر کرده است؛ و مساحت اراضی بایر که در گروه سایر اراضی بررسی شده است کاهش یافته است.

کلیدواژه‌ها


احمدپور، امیر و علوی، اسماعیل، (1393)، شناسایی و تحلیل مؤلفه­های مؤثر در تغییر کاربری اراضی کشاورزی روستایی مطالعة موردی: شهرستان ساری، مجلّة پژوهش و برنامه ریزی روستایی، سال3، شماره5، صص109-120.
احمدی، مظهر؛ عزیزی، شیرین و قایقی، نیکو، (1398)، اثرات پیوندهای روستایی- شهری بر تحولات کالبدی- فضایی نواحی پیراهری مطالعه موردی سکونتگاه­های محمود آباد و آتشگاه پیرامون شهر کرج، مجله توسعه فضاهای پیراشهری، سال1، شماره2، صص95-105.
افراخته، حسن و توفیقیان اصل، سید امیر، (1395)، تحلیل مکانی- فضایی سطوح توسعه یافتگی دهستان های شهرستان بویراحمد، فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی، جلد3، شماره2، صص214-193.
افراخته، حسن، حجی پور، محمد. (1392). " خزش شهری و پیامد­های آن در توسعه پایدار روستایی (مورد مطالعه: روستاهای پیرامونی شهر بیرجند)". فصلنامه بین المللی انجمن جغرافیای ایران، دوره جدید، سال یازدهم، شماره 39، زمستان 1392.
بویاغچی،مهدی، (1397)، ارزیابی تاثیرات خزش شهری در تغییرات کاربری اراضی روستایی مطالعه موردی شهر اردبیل، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه آموزشی جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، رشته برنامه ریزی روستایی، اردبیل.
پوراحمد، احمد؛ سیف الدینی، فرانک؛ پرنون، زیبا؛ (1389) بررسی اثر مهاجرت بر تغییر کاربری اراضی شهر اسلامشهر. آرمان شهر، شماره 6، بهار و تابستان 1390.
جلیلی، لیلا، (1396)، تحلیل اثرات روابط روستا- شهری در توسعه روستایی مطالعه موردی دهستان معجزات شهرستان زنجان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، گروه جغرافیا، رشته برنامه­ریزی روستایی، زنجان.
جهانگرد، طیبه، (1400)، بررسی اثرات تغییر کاربری اراضی کشاورزی بر معیشت پایدار خانوارهای روستایی (مطالعه موردی: دشت سیستان)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، رشته برنامه­ریزی روستایی، زاهدان.
حاجی، لطیف؛ چیذری، محمد و چوبچیان، شهلا، (1395)، تحلیل ساختاری مؤلفه‌های مؤثر بر توسعه پایدار تعاونی‌های تولید کشاورزی در مناطق روستایی شهرستان نقده، مجله پژوهش‌های روستایی، دوره7، شماره1، صص216-195.
حسنی­مهر، سیدصدیقه، (1398)، نقش اقتصادی تغییرکاربری اراضی در توسعه روستایی در دهستان طولارود تالش، مجله جغرافیا، سال9، شماره2، صص199-209.
جمشید زهی شه بخش، امید؛ قنبری، سیروس.(1399). خزش شهری و تحولات کالبدی-فضایی سکونتگاه های پیراشهر زاهدان، مجله توسعه فضاهای پیراشهری، شماره اول، صص 104-85.
ضیاءتوانا، محمد حسن، قادرمزی، حامد. (1388). " تغییرات کاربری اراضی روستاهای پیراشهری در فرآیند خزش شهر روستاهای نایسر و حسن آباد سنندج". مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 68.
ظاهری، محمد. (1387). " تحلیلی بر نقش روابط فضایی در تغییرات کاربری اراضی روستاهای حوزه نفوذ شهرها (مطالعه موردی: روستاهای حوزه نفوذ کلان شهر تبریز)". فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 91.
ظاهری، محمد. (1391). " نقش روند گسترش کالبدی تبریز در ایجاد تغییرات کاربری اراضی حومه شهر و روستاهای حوزهی نفوذ (مطالعه موردی: روستاهای الوار سفلی، باغ معروف، شادآباد مشایخ و کندرود)". مجله جغرافیا و توسعه، شماره 11.
عنابستانی، علی اکبر و جعفری، فهیمه، (1399)، تحلیل پیشرانهای کلیدی مؤثر بر تغییر کاربری اراضی سکونتگاههای پیراشهری کلانشهر مشهد با رویکرد آینده­پژوهی، مجله برنامه­ریزی شهری، سال11، شماره43، صص17-34.
کریمی، کامران؛ (1393). " پایش، ارزیابی و پیش بینی روند تغییرات مکانی کاربردی اراضی/پوشش زمین با استفاده از مدل زنجیرهای مارکوف (مطالعه موردی: دشت بسطاق- خراسان جنوبی)؛ سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، سال ششم، شماره دوم؛ تابستان 1394.
کرمی مهریان، فرشته. (1395). " بررسی و تحلیل تغییرات کاربری اراضی سکونتگاه­های روستایی پیراشهری یاسوج در طی دهه 1382 تا 1392: نمونه موردی: روستاهای مهریان، بلهزار، مادوان علیا و مادوان سفلی)". پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
کاویان، عطااله؛ راهی، غلامرضا؛ سلیمانی، کریم؛ نظری سامانی، علی اکبر؛ پورقاسمی، حمیدرضا؛ (1396). " پایش و پیش بینی روند تغییرات کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره­ای و زنجیره مارکوف (مطالعه موردی: حوزه آبخیر سمل- استان بوشهر) ". مجله علمی پژوهشی مهندسی اکوسیستم بیابان؛ سال ششم؛ شماره 17؛ زمستان 1396؛ ص 15-26.
فیضی زاده، بختیار؛ عزیزی، حسین؛ ولیزاده، کامران (1386)، " استخراج کاربری­های اراضی شهرستان ملکان با استفاده از تصاویر ماهواره­ای لندست 7". مجله آمایش، شماره سوم.
مجیدی، علیرضا، (1394)، تأثیر تغییر کاربری اراضی بر اقتصاد روستا مطالعه موردی روستای کوشک از توابع الموت قزوین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه جغرافیا، رشته برنامه‌ریزی روستایی، تهران.
معبودی، محمدتقی؛ حکیمی، هادی؛ (1393). " تحلیلی بر تغییرات کاربری اراضی و شبیه سازی گسترش شهری شهرهای میانه اندام (مطالعه موردی: شهری خوی)". پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، دوره 3، شماره 2، تابستان 1394؛ ص 211-226.
نظریان، اصغر. (1381). "شهرهای جهان آینده، کانون فاجعه­ی انسانی یا بستر تعامل فرهنگی". مجموعه مقالات همایش بین المللی رویکرد فرهنگی به جغرافیا: بستری برای گفت و گوی تمدن­ها، به کوشش محمد حسین پاپلی یزدی، چاپ اول. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
نعمتی، مرتضی؛ طهماسبی، سیامک و قرقانی، معصومه، (1395)، سنجش میزان توسعه یافتگی و عوامل مؤثر برآن در نواحی روستایی استان فارس با استفاده از تحلیل عاملی و ضریب ناموزون موریس، فصلنامه برنامه ریزی منظقه ای، سال6،شماره 23، صص58-45.
یوسفی، مریم؛ میکانیکی، جواد؛ اشرفی، علی؛ نیسانی سامانی، نجمه؛ (1393) " آشکار سازی و مدلسازی تغییرات کاربری اراضی با استفاده از داده های سنجش از دور، مدل زنجیره مارکوف و سلول های خودکار (مطالعه موردی شهر بجنورد)". مجله آمایش جغرافیایی فضا، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه گلستان، سال هفتم، شماره مسلسل 26، زمستان 1396.
Banai, R., 2014. Urban Sprawl: Definition, Data, Methods of Measurement, andEnvironmental, Consequences, Journal of Sustainability Education Vol. 7 :2151-7452.
Celik, A. (2005), Land-use effects on organic matter and physical properties of soil in a southern editerranean highland of Turkey, Soil and Tillage Research 83: 270–277;
Eziyi, I. &  Krothapalli, A.(2014). Sustainable Rural Development: Solar/Biomass Hybrid Renewable Energy System, Energy Procedia, Vol 57, pp1492 – 1501,  doi: 10.1016/j.egypro.2014.10.141.
Hite, D., Sohngen, B., Sohngen, B., Simpson, J., Templeton, J., & Templeton, J. (1998). Factors affecting land use Change at the urban-rural interface. Depatment of Agricultural Economics, Mississippi State University.
Lambin, E. F., Geist, H. J., & Lepers, E. (2003). Dynamics of land-use and land-cover change in tropical regions. Annual Review of Environment and Resources,28(1):241-205.
Parry M.L, (1990), climate change and world agriculture, EarthSacan, London;
Straka, J. & Tuzova, R.(2016). Factors Affecting Development of Rural Areas in the Czech Republic: A Literature Review, procedia social and Behavioral Scinceses, Vol.10, No.11, pp496-505, doi: 10.1016/j.sbspro.2016.05.525.
Suwanwerakamtorn, R., & Chanthaluecha, C. (2012). Correlation analysis of factors influencing changes in land use in the low er Songkhram river basin, the Northeast of Thai land. The 33 th Asian Conference on Remote Sensing, Pattaya, Thailand.
Zarabi, A. and Tabrizi, N. (2012): Determine the level of development Mazandaran province counties -factor analysis approach. Amayesh Journal. No. 12. PP. 64- 77.