راهبردهای تنوع بخشی فعالیت‌های اقتصادی نواحی روستایی در معرض خشکسالی(مطالعه موردی: شهرستان چناران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استادیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

در ایران خشکسالی عامل اصلی شکل‌گیری بحران آب است. از سوی دیگر بررسی ساختار اقتصادی نواحی روستایی کشور نشان می‌دهد کشاورزی محور اساسی تأمین معیشت و تنها رکن اقتصاد روستا محسوب می‌شود هرچند چنین ساختاری در گذشته با توجه به اقتصاد بسته و ویژگی‌های روستا و روستائیان قابلیّت دوام داشت ولی با بروز ناپایداری در زمینه‌های مختلف ازجمله بروز خشکسالی مشکل بتواند آسیب‌پذیری خانوارهای کشاورز روستایی را در برابر تکانه‌های بیرونی کاهش دهد. بر این اساس مطالعه حاضر به شناسایی استراتژی‌های تنوع بخشی فعالیت‌های اقتصادی در نواحی روستایی در معرض خشکسالی می‌پردازد. روش تحقیق از نظر ساختار، توصیفی- تحلیلی و از نظر ماهیت، کاربردی است. جامعه آماری 133 آبادی دارای بیش از 20 خانوار بوده است که بر اساس فرمول تعیین حجم نمونه 15 آبادی به عنوان نمونه انتخاب و ابزار پژوهش به کمک 46 خبره محلی تکمیل گردید. تجزیه و تحلیل داده‌ها به کمک دو ابزار مدیریت استراتژیک SWOT-QSPM انجام شد. بر اساس مطالعات اکتشافی، 19 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیت و 27 نقطه ضعف و تهدید به عنوان محدودیت پیش روی تنوع بخشی فعالیت‌های اقتصادی نواحی روستایی در معرض خشکسالی، شناسایی گردید. نتایج نشان داد؛ با توجه به امتیازات بدست آمده از ماتریس IFE=2.99 و EFE= 3.24 به‌منظور تنوع بخشی فعالیت‌های اقتصادی نواحی روستایی در معرض خشکسالی، راهبردهای تهاجمی(حداکثر/حداکثر) بهینه است. بر اساس ماتریس QSPM راهبرد «تلاش جهت توسعه و گسترش فعالیت‌های بخش صنعت (صنایع کوچک تبدیلی و تکمیلی) با تکیه بر مواد خام کشاورزی و دامی در روستا» در اولویت قرار دارد. با توجه به اینکه تنوع فعالیت‌های اقتصادی پایداری معیشت را در نواحی روستایی درپی دارد، سیاستمداران و برنامه ریزان حوزه روستایی می‌توانند با اتخاذ راهبردهای مناسب با هر منطقه «تنوع بخشی فعالیت‌ها» خصوصاً در بخش غیرزراعی را تسریع بخشند.

کلیدواژه‌ها


احمدی، عبدالمجید؛ منوچهری، سوران؛ (1399). تحلیلی بر تاثیرات مخاطرات محیطی (خشکسالی) بر پایداری معیشت روستاییان. مطالعه موردی: روستاهای شهرستان قائنات. جغرافیا و توسعه، شماره 58. صص 175 تا 202.
ازکیا، مصطفی؛ ایمانی، علی؛ (1387). توسعه پایدار روستایی. انتشارات اطلاعات، تهران
بذر افشان، جواد؛ موسی پور، سید مهدی، حاتمی، داود؛ (1400). تحلیل اثرات خشکسالی بر اقتصاد روستایی شهرستان باغ ملک(طی دوره زمانی 1380 تا 1390). جغرافیا و روابط انسانی، دوره 4،شماره 1، صص 201 تا 219.
بذرافشان، جواد؛ موسی پور، سید مهدی؛ حاتمی، داودد؛ (1400). تحلیل اثرات خشکسالی بر اقتصاد روستایی شهرستان باغ ملک (طی دوره زمانی 1380-1390). جغرافیا و روابط انسانی، دوره 4. شماره 1. صص 201 تا 219.
پورطاهری، مهدی؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ کاظمی، نسرین؛ (1392). اقتصادی- اجتماعی کشاورزان روستایی ازدیدگاه مسئولان و کارشناسان(دهستان موردی: دهستان سولدوز آذربایجان غربی). پژوهش‌های روستایی- سال چهارم، شماره یکم، صص 1-
تقدیسی، احمد؛ کرمشاهی، سکینه؛ شایان، محسن؛ (1397). ارزیابی رویکرد متنوع سازی فعالیت‌های اقتصادی در دستیابی به توسعه پایدار روستایی. مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان دره شهر. جغرافیا و روابط انسانی، دوره 1. شماره 2.
جعفری، فاطمه؛ شعبانعلی قمی، حسین؛ دانشور عامری، ژیلا، (1391). بررسی و تحلیل ادراک کشاورزان نسبت به راهکارهای مقابله با خشکسالی(مطالعه موردی: شهرستان طارم علیا). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال سوم، شماره نهم و دهم، پاییز و زمستان 91. صص 186- 171.
جوان، جعفر؛ حیدری مکرر، حمید(1390). نقش چاهک‌ها در متنوع سازی اقتصاد روستایی (شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان). پژوهش‌های جغرافیای انسانی - شماره 26- صص 49- 66
رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ طاهرخانی، مهدی؛ (1381). استقرار صنعت در روستا و نقش آن در رفاه مناطق روستایی. مدرس- دوره ششم، شماره 2، صص 1-24
رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ موسوی، سیدمحمد؛ پورطاهری، مهدی؛ فرج زاده اصل، منوچهر؛ (1393). تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی(مطالعه موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان). پژوهش‌های روستایی- دوره 5، شماره 35، صص 639-662
ریاحی، وحید؛  نوری، آذر؛ (1393). تنوع بخشی فعالیت‌های اقتصادی و پایداری روستاها(نمونه موردی: شهرستان خرمدره). فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی- سال سوم، شماره 4، صص 113-128.
سالنامه آماری استان خراسان رضوی(1390).
 سالنامه کشاورزی استان خراسان رضوی،1393.
شمسی، مریم؛ خراسانی، محمدامین؛ مطیعی لنگرودی، سیدحسن(1399). سنجش آثار تنوع فعالیت‌های اقتصادی بر سطح رفاه جامعه روستایی (مورد: بخش مرکزی شهرستان کرمان). فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای. سال 10، شماره پیاپی 37.
عادلی، بهزاد؛ مرادی، حمیدرضا؛  کشاورز، مرضیه؛ امیرنژاد، حمید؛ (1393). خشکسالی و بازتاب‌های اقتصادی آن در نواحی روستایی(نمونه موردی: دهستان دو دانگه در شهرستان بهبهان). فصلنامه اقتصاد و فضا و توسعه روستایی- سال سوم، شماره 3.
 عسگردی زاده، سید محمد؛ بهیانفر، ابوالفضل؛ زابل عباسی، فاطمه؛ ملبوسی، شراره؛ (1387). پهنه بندی شدت خشکسالی با استفاده از نمایه‌های درصد نرمال (PN)،  و دهک‌ها(DS) در استان خراسان رضوی. مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه‌های انسانی (چشم اندازهای جغرافیایی)، پاییز و زمستان 1387، دوره 3، شماره 7، صفحات 27-43.
علوی زاده، امیر محمد؛  جوان، جعفر؛ (1389). نقش متنوع سازی فعالیت های اقتصادی در توسعه پایدار شهرستان سمیرم. پایان نامه کارشناسی ارشد.
 علوی زاده، سیدامیرمحمد؛ میرلطفی، محمودرضا؛ (1392). نقش اقتصاد غیرزراعی بر ماندگار سازی روستاییان در مناطق روستایی شهرستان سمیرم. فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای- سال سوم، شماره 10؛ صص 71-82.
فال سلیمان، محمود؛ صادقی، حجت الله، (1392). تحلیل توانمندی‌های بخش کشاورزی استان خراسان جنوبی در راستای توسعه پایدار با استفاده از مدل SWOT. مجله جغرافیا و توسعه، بهار، شماره 30 علمی -پژوهشی از 139- 156
قاسمی، مریم؛ جوان، جعفر؛ (1389). پایدار سازی جمعیتی سکونتگاههای روستایی شهرستان مشهد با تاکید بر رویکرد متنوع سازی فعالیتهای اقتصادی. پایان نامه دکتری- گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد.
قاسمی، مریم؛ جوان، جعفر؛(1389). پایدارسازی جمعیتی سکونتگاههای روستاییی شهرستان مشهد با تاکید بر رویکرد متنوع سازی فعالیت های اقتصادی. پایان نامه کارشناسی ارشد
قمبرعلی، رضوان؛  پاپ زن، عبدالحمید؛ افشار زاده، نشمیل؛ (1391). بررسی دیدگاه کشاورزان در خصوص تغییرات آب و هوا و استراتژی‌های سازگار(مطالعه موردی: شهرستان کرمانشاه). پژوهش‌های روستایی-سال سوم، شماره 3، صص 192-213
کشاورز، مرضیه؛ کرمی، عزت اله؛ زمانی، غلامحسین؛ (1389). آسیب پذیری خانوارهای کشاورز از خشکسالی، نشریه علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران: دوره 6، شماره 2.
Andrea Chavez Michaelsen, Leticia Huamani Briceno,  Hector Vilchez Baldeon, Stephen G. Perz, Julia Quaedvlieg  Rafael O, Rojas I, Foster Brown, Raul Pinedo Mora,(2020).  The effects of climate change variability on rural livelihoods in Madre
de Dios, Peru. eg Environ Change .
Bozorg- Haddadu, Omid.  Zolghadr-Asli, Babak. Sarzaeim, Parisa. Aboutalebi ,Mahyar. Xuefeng Chu and ahaugo A. Loaicaga (2020). Evaluation Of Water Shortage  crisis in the middle east and possibile remedies. Joumal of Water supply.Ressarch and Technoligy-Aqua.
Carlisle, L. (2014). Diversity, flexibility, and the resilience effect: lessons from a social-ecological case study of diversified farming in the northern Great Plains, USA. Ecology and Society, 19(3), 45.
D'Odorico, P., Laio, F., & Ridolfi, L. (2010). Does globalization of water reduce societal resilience to drought?. Geophysical Research Letters, 37(13).
Drugova, Tatiana. Curtis, Kynda R. Ward, Ruby A.(2021). Producer preference for drought management strategies in the arid west. Renewable Agriculture and food Systems.
Eriksson, Hampus. Sulu, Reuben. Blythe, Jessica L. Van der ploeg, Jan. Andrew, Neil. (2020). Intangible links between households and food security in solomon islands : implications for rural development. Ecology and Society 25(4): 18.
Gebrehiwot, Tagel. Kuma,Tadesse. Mekasha, Tseday. Mekonnen,Alemu. Trap, Finn. Teklewold, Hailemaraim.(2020). Building resilience to climate change in ethiopia.  
Keil, A., Zeller, M., Wida, A., Sanim, B., & Birner, R. (2008). What determines farmers’ resilience towards ENSO-related drought? An empirical assessment in Central Sulawesi, Indonesia. Climatic Change, 86(3-4), 291-307.
Keshavarz, Marzieh (2018).  Addressing Barriers of Rural Development under Drought. Journal of Research and Rural Planning
Lange, A., Piorr, A., Siebert, R., & Zasada, I. (2013). Spatial differentiation of farm diversification: How rural attractiveness and vicinity to cities determine farm households’ response to the CAP. Land Use Policy, 31, 136-144.
Liebman, M., & Schulte, L. A. (2015). Enhancing agroecosystem performance and resilience through increased diversification of landscapes and cropping systems. Elementa: Science of the Anthropocene, 3(1), 000041.
Lin, B. B. (2011). Resilience in agriculture through crop diversification: adaptive management for environmental change. BioScience, 61(3), 183-193.
Maryati, S. Febriani, Y T. (2019). Status and challenges of water governance in facing the water crisis disaster in blira regency, Indonesia. International Geografy Seminar.
Meert, H., Van Huylenbroeck, G., Vernimmen, T., Bourgeois, M., & Van Hecke, E. (2005). Farm household survival strategies and diversification on marginal farms. Journal of rural studies, 21(1), 81-97.
Merritt, W. S., Patch, B., Reddy, V. R., & Syme, G. J. (2015). Modelling livelihoods and household resilience to droughts using Bayesian networks. Environment, Development and Sustainability, 1-32.
Osei, E., Steiner, J., & Saleh, A. (2015). Economic Viability of Beef Cattle Grazing Systems under Prolonged Drought.
Ranis, G., & Stewart, F. (1993). Rural nonagricultural activities in development: Theory and application. Journal of Development Economics, 40(1), 75-101.
Schwarze, S., & Zeller, M. (2005). Income diversification of rural households in Central Sulawesi, Indonesia. Quarterly Journal of International Agriculture, 44(1), 61-74.